1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Lịch sử truyền thống của Quận 12 gắn liền với lịch sử của vùng đất "Thập bát phù viên – 18 thôn Vườn trầu" Hóc Môn – Bà Điểm đi vào lịch sử dân tộc, với dấu ấn là quê hương cuộc khởi nghĩa Nam kỳ cùng những địa danh bất tử như Ngã Ba Giồng, vườn trầu Bà Điểm và tiếng mõ Nam Lân giục giã kêu gọi mọi người đứng lên giết giặc ngày nào.
Nhằm tuyên truyền, giáo dục lịch sử Đảng bộ Quận 12, lịch sử truyền thống của Quận 12 tiêu biểu là chiến khu An Phú Đông, nhóm Lịch sử hình thành chuyên đề: “Lịch sử Đảng bộ Quận 12 và chiến khu An Phú Đông” để truyền đạt đến học sinh những kiến thức lịch sử ở địa phương, những truyền thống đấu tranh anh dũng của nhân dân ta ngay trên mảnh đất mình đang sống.
2. NỘI DUNG
2.1. Quá trình hình thành và phát triển Lịch sử Đảng bộ quận 12
Quận 12 được công bố thành lập ngày 01 tháng 4 năm 1997 theo Nghị định số 03/CP ngày 06/01/1997 của Chính phủ về việc thành lập quận Thủ Đức, Quận 2, Quận 7, Quận 9, Quận 12 và các Phường thuộc các quận mới thành phố Hồ Chí Minh trên cơ sở toàn bộ diện tích các xã Thạnh Lộc, An Phú Đông, Tân Thới Hiệp, Đông Hưng Thuận, Tân Thới Nhất, một phần xã Tân Chánh Hiệp; một phần xã Trung Mỹ Tây thuộc huyện Hóc Môn trước đây. Tổng diện tích đất tự nhiên 5.274,89 ha, dân số hiện nay trên 622.500 người, trong đó nhân khẩu thường trú 288.603 người, tạm trú trên 333.900 người (theo kết quả Tổng điều tra dân số năm 2019).
Quận 12 nằm phía bắc Thành phố Hồ Chí Minh với vị trí địa lý như sau: Phía Bắc giáp huyện Hóc Môn; phía Đông giáp tỉnh Bình Dương, Quận Thủ Đức; phía Nam giáp quận Tân Bình, Gò Vấp, Bình Thạnh; phía Tây giáp huyện Bình Tân; xã Bà Điểm. Có 11 phường trực thuộc là:
- Thạnh Xuân: diện tích 968,58 ha.
- Hiệp Thành: diện tích 542,36 ha.
- Thới An: diện tích 518,45 ha.
- Thạnh Lộc: diện tích 583,29 ha.
- Tân Chánh Hiệp: diện tích 421,37 ha.
- Tân Thới Hiệp: diện tích 261,97 ha.
- An Phú Đông: diện tích 881,96 ha.
- Trung Mỹ Tây: diện tích 270,63 ha.
- Tân Thới Nhất: diện tích 389,97 ha.
- Đông Hưng Thuận: diện tích 255,20 ha.
- Tân Hưng Thuận: diện tích 181,08 ha, được tách ra từ phường Đông Hưng Thuận (bao gồm khu phố 6, khu phố 7 và một phần khu phố 4, khu phố 5) theo nghị định 143/2006/ NĐ-CP ngày 23/11/2006 của Chính phủ.
Trong lịch sử mở cõi của người Việt, Hóc Môn – Bà Điểm được khai phá từ rất sớm. Theo tư liệu lịch sử ít ỏi còn lưu lại thì ngay từ đầu thế kỷ XVII từ năm 1623 - khi chúa Nguyễn lập đồn thu thuế tại Sài Gòn thì cư dân sinh sống tại vùng này đã khá đông. Dưới thời chúa Nguyễn và triều Nguyễn, Hóc Môn thuộc huyện Tân Bình vào năm 1698. Huyện Tân Bình lúc ấy rộng hơn 11.000km2, tức hơn 1/5 diện tích toàn Nam bộ (63.058km2) trải từ hữu ngạn sông Sài Gòn đến tả ngạn sông Vàm Cỏ. Khi huyện Tân Bình đổi tên thành Phủ (năm 1808) gồm 4 huyện thì Hóc Môn thuộc huyện Bình Dương. Năm 1841, nhà Nguyễn lập huyện Bình Long thì Hóc Môn thuộc huyện mới này. Sau khi chiếm Nam bộ làm thuộc địa, người Pháp đặt ra các đơn vị hành chính mới trên vùng đất chúng cai trị gọi là Hạt, rồi Hạt tham biện, Hóc Môn thuộc Hạt tham biện Sài Gòn.
Dù là vùng đất trong hạt Sài Gòn nhưng Hóc Môn không là vùng đô thị hóa, vẫn là vùng nông thôn. Chính quyền thuộc địa xây dựng quốc lộ 22 chạy qua Hóc Môn lên Tây Ninh, sang Phnom Pênh phục vụ chính sách bóc lột thuộc địa. Đến thời Mĩ can thiệp vào miền Nam, xâm lược nước ta bằng chính sách thực dân mới, chúng xây dựng xa lộ Đại Hàn (ngày nay là xa lộ vành đai ngoài) chạy ngang qua huyện Hóc Môn từ đông sang tây. Nhiều liên tỉnh lộ nối Sài Gòn với các tỉnh miền Đông được xây dựng … Tất cả các công trình giao thông này nhằm phục vụ các mục tiêu chiến lược của Mĩ và Ngụy quyền chứ không phải để đô thị hóa và phát triển kinh tế vùng Tây Bắc Sài Gòn. Thực dân Pháp và đế quốc Mĩ mưu đồ biến Hóc Môn thành vành đai, lá chắn bảo vệ phía Tây Bắc Sài Gòn.
Tách ra từ huyện Hóc Môn, Quận 12 rất phấn khởi và tự hào là vùng đất có chiến khu An Phú Đông anh hùng, căn cứ "Vườn cau đỏ Thạnh Lộc" trung kiên được xây dựng và trưởng thành từ những năm tháng đầu tiên của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (chiến khu An Phú Đông được thành lập vào ngày 25/12/1945 theo quyết định của Tỉnh ủy Gia Định).
Suốt thời gian kháng chiến 9 năm chống thực dân Pháp và 21 năm chống đế quốc Mĩ, chiến khu An Phú Đông và căn cứ “Vườn cau đỏ” đã tích cực thể hiện vai trò của mình. Với địa thế nằm sát Sài gòn, từ An Phú Đông các chiến sĩ cách mạng, cán bộ đảng viên và nhân dân ta có thể thoắt ẩn thoắt hiện, bám thắt lưng địch mà đánh, gây cho chúng nhiều phen kinh hoàng bởi sự bất ngờ, chớp nhoáng. Địch đã nhiều lần đưa quân càn quét, lấn chiếm, kể cả tìm cách xây dựng ấp chiến lược nhằm biến An Phú Đông thành "vành đai an ninh" của chúng, đánh bật lực lượng cách mạng ra khỏi mảnh đất này. Nhưng cán bộ đảng viên và nhân dân An Phú Đông vẫn kiên cường, bất khuất, anh dũng tuyệt vời, tìm mọi cách chống trả. Đã có lúc giặc khủng bố dữ dội, nhiều cán bộ, chiến sĩ ta người hy sinh, người bị bắt, cơ sở cách mạng bị lộ; phong trào cách mạng tưởng chừng không vượt qua được. Vậy mà nhờ sự ủng hộ tích cực của người dân, trong một thời gian ngắn phong trào lại phục hồi và phát triển mạnh mẽ, nhiều đảng viên cán bộ, cơ sở ta vẫn kiên trì bám trụ xây dựng cơ sở, xây dựng Đảng, giáng cho địch những đòn quyết liệt nhất. Đặc biệt trong Tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968 và trong chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, chiến khu An Phú Đông đã thực sự là một hậu phương lớn, nơi xuất phát của các mũi tiến công, góp phần tạo nên chiến thắng vang dội của quân và dân ta trong công cuộc "trường chinh" giải phóng miền Nam thống nhất đất nước.
Đã 29 năm trôi qua kể từ mùa Xuân lịch sử năm 1975, người dân An Phú Đông, Thạnh Lộc nói riêng và nhân dân Quận 12 nói chung với quyết tâm, lòng nhiệt tình, xen lẫn niềm tự hào là người dân của mảnh đất anh hùng đã không ngừng vượt qua mọi thử thách, đem trọn tài năng, sức lực và tình cảm của mình góp phần xây dựng và phát triển quê hương ngày càng giàu mạnh.
Với sự đoàn kết, thống nhất, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Quận đã tổ chức đẩy mạnh các phong trào thi đua XHCN thực hiện thắng lợi các Nghị quyết Quận ủy, chỉ tiêu kế hoạch hàng năm mà HĐND và UBND Quận đề ra. Đặc biệt trong năm 2003 vừa qua, Quận đã tổ chức thực hiện hoàn thành toàn diện và vượt mức nhiều chỉ tiêu, nhiệm vụ trong các lĩnh vực kinh tế, văn hóa – xã hội. Tình hình an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội tiếp tục được giữ vững. Chương trình mục tiêu "3 giảm" đạt được kết quả tích cực, quận đã công bố "không còn đối tượng ma túy trong địa bàn dân cư"; kinh tế – xã hội phát triển tốt, đời sống nhân dân từng bước được nâng lên, hoàn thành mục tiêu "chương trình xóa đói giảm nghèo" theo tiêu chí của thành phố (giai đoạn 1992 – 2003). Hệ thống chính trị tiếp tục được kiện toàn, hoạt động ngày càng hiệu quả… Tất cả những thành quả ấy đã vừa là nguyên nhân, vừa là điều kiện tạo sự đồng lòng nhất trí trong toàn Đảng bộ; xây dựng và củng cố thêm lòng tin của nhân dân đối với sự lãnh đạo của Đảng tạo đà cho quận phát triển mạnh mẽ hơn, vững chắc hơn trong giai đoạn tới.
Trong kì họp đại hội đại biểu Đảng bộ Quận lần thứ VI, nhiệm kỳ 2020 - 2025, Đại hội đã bầu Ban chấp hành Đảng bộ Quận 12 nhiệm kỳ 2020 - 2025 gồm 41 đồng chí. Trong phiên họp đầu tiên, Ban chấp hành Đảng bộ quận lần VI đã bầu Ban Thường vụ Quận ủy gồm 13 đồng chí; đồng chí Trần Hoàng Danh tái đắc cử nhiệm vụ Bí thư Quận ủy; đồng chí Trần Văn Út được bầu giữ nhiệm vụ Phó Bí thư Quận ủy; đồng chí Nguyễn Thị Ngọc Duyên tiếp tục được bầu làm Chủ nhiệm UBKT Quận ủy,chủ tịch Quận 12 đồng chí Nguyễn văn Đức .
2.2 LỊCH SỬ CHIẾN KHU AN PHÚ ĐÔNG
Thời nhà Nguyễn mở cõi phương Nam (1698), vùng đất An Phú Đông đã đón nhận những người dân lưu vong từ miền Bắc, miền Trung do không chịu nổi ách thống trị của chính quyền Trịnh- Nguyễn, họ đã tiến vào Nam lập nghiệp. Bằng sự siêng năng, cần cù, người dân đã biến vùng đất An Phú Đông từ hoang sơ thành trù phú với tên gọi là làng An Cư (bấy giờ thuộc huyện Tân Bình.), nằm trong địa hạt của huyện Tân Bình được chính thức định hình. Năm Minh Mạng thứ 17 (Bính Thân, 1836), vùng đất An Phú Đông thuộc Bình Long nằm trong tỉnh Gia Định. Đến năm 1867, khi thực dân Pháp chiếm Nam kỳ lục tỉnh, thì vùng đất này thuộc tỉnh Sài Gòn. Những thời gian kế tiếp, vùng An Phú Đông thuộc Tổng Bình Trị Thượng, quận Gò Vấp, tỉnh Gia Định. Kể từ đó, làng An Cư có tên gọi là An Lộc Đông, làng An Phú được gọi là Hanh Phú và làng An Lộc được đổi tên là An Lộc Thôn. Năm 1940, khi tổ chức lại khung tề xã, thực dân Pháp đã sáp nhập làng Hanh Phú và làng An Lộc Đông thành xã An Phú Đông, thuộc Tổng Bình Trị Thượng, Quận Gò Vấp, tỉnh Gia Định. Vào cuối thời kỳ Pháp thuộc, các danh xưng “xã”, “thôn” không còn được sử dụng nữa, mà gọi chung tất cả là “làng”; xã An Phú Đông lúc này được gọi là làng An Phú Đông.
Trước năm 1975, ngôi làng An Cư ven sông phủ xanh bởi những đồng lúa, những rẫy mía, những vườn cây trái xum xuê, nhưng người dân không được sống đúng như tinh thần của tên làng An Cư mà phải sống trong cảnh mà người dân lành ngày ra đồng chân lấm tay bùn, đêm đến phải tản cư sang Hóc Môn, Bình Triệu, Lái Thiêu để tránh rơi vào chảo lửa của những cuộc đụng độ giữa lực lượng cách mạng ta và sự ruồng bố của quân đôi Pháp, Mĩ.
Khi thực dân Pháp tái chiếm nước ta lần thứ hai, ngày 23/9/1945 nhân dân Nam Bộ đứng lên kháng chiến. Lúc này quân Pháp quá mạnh, nên tỉnh uỷ Gia Định quyết định rút quân và có chủ trương “lập căn cứ kháng chiến ngay ngoại ô phụ cận Sài Gòn, không rút đi xa mà phải bám đất bám làng làm chiến tranh du kích, chiến tranh nhân dân mới có thể kháng chiến lâu dài được”. nên 25/12/1945 ủy ban kháng chiến tỉnh Gia Định lúc bấy giờ đã quyết định chọn vùng đất An Phú Đông -Thạnh Lộc-Thạnh Xuân làm căn cứ kháng chiến lâu dài.
Vùng đất An Phú Đông – Thạnh Lộc- Thạnh Xuân là mảnh đất nằm giữa ngã ba sông Sài Gòn, là tuyến hành lang ở cửa ngõ Tây Bắc ngăn chặn sự tấn công của quân cách mạng vào hậu cứ của địch, là đường giao thông huyết mạch về quân sự, kinh tế, chính trị nối liền với các vùng lân cận như Bình Dương, Bình Phước, Tây Ninh, , và liên lạc với các chiến khu khác như chiến khu D, Củ Chi, Long An… là nơi để bộ đội ta ém quân, xây dựng phong trào, xây dựng cơ sở cách mạng, theo dõi những vùng xung quanh. Với địa hình sông rạch bao quanh, cây cối rậm rạp ta dễ dàng thực hiện chiến thuật đánh du kích và tập hợp lực lượng để bất ngờ tấn công vào cơ quan đầu não của địch, đồng thời còn là căn cứ lớn của ba lực lượng cách mạng ta (đó là bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và quân dân du kích). Hơn thế nữa đây là nơi giao nhận, tiếp tế lương thực, tiền bạc, thuốc men…kịp thời, nhanh chóng đến các đơn vị khác….
Như vậy chiến khu An Phú Đông được hình thành và đã để lại dấu ấn lịch sử trong lòng quân và dân Sài Gòn - Gia Định - Chợ Lớn với tên gọi “Vườn Cau đỏ” Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nơi đây cau mọc thành rừng, cùng những địa lợi tự nhiên và các hoạt động như đã nói ở trên,ta vừa gây cho giặc nhiều tổn thất nặng nề, vừa làm chúng hoang mang lo sợ. và cũng là mục tiêu mà quân giặc hướng đến để tiêu diệt bằng mọi phương thức xây dựng một hệ thống đồn bốt, thường xuyên càn quét, ruồng bố từ Bến Cát qua, Gò Vấp xuống, Nhị Bình sang…với các lực lượng như lính bộ, lính thuỷ, biệt động, mật thám, tiểu đoàn dù…cùng với những loại vũ khí hiện đại nhất chúng liên tục bắn phá và dội bom nhiều tới nổi vườn cau úa màu, rồi chết dần. Và tên gọi “Vườn Cau đỏ” có từ đây. Tuy vườn cau chết nhưng lòng yêu nước và ý chí quật cường của nhân dân vùng đất An Phú Đông vẫn sống mãi.
Trong kháng chiến, nhân dân An Phú Đông tham gia vào các phong trào yêu nước như khởi nghĩa Phan Công Hớn, khởi nghĩa Nam kỳ, cách mạng tháng Tám năm 1945… và nhiều chiến công khác trên quê hương mình, địa bàn An Phú Đông bị trở thành vùng đất tự do bắn phá của địch, đã chịu đựng nhiều cảnh bom cày, đạn xới; phải chứa biết bao nhiêu nước mắt của con xa mẹ, vợ xa chồng, anh em chia lìa nhau và nhiều người đã hy sinh .Nhưng dù bị địch càn quét, chà đi, xát lại bao nhiêu lần, An Phú Đông vẫn luôn là hậu phương vững chắc, là bàn đạp để quân và dân ta khống chế địch ngay tại thủ phủ Sài Gòn.Rồi đến ngày 30/4/1975, chiến dịch Hồ Chí Minh toàn thắng, nhân dân vùng chiến khu An Phú Đông đã vui mừng đón ngày độc lập, hoà cùng với niềm vui chung của cả nước, của cả dân tộc.
Sau thời kỳ bị chiến tranh tàn phá nhân dân nơi đây lại tiếp tục phát huy truyền thống cách mạng bằng việc bắt tay vào khai hoang phục hoá, cùng nhau chung sức xây dựng lại quê hương xứ sở theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa đã mang lại cho "Vườn Cau đỏ” năm xưa một sắc thái mới, một sự chuyển mình đáng phấn khởi.
Đó là công trình điện khí hoá nông thôn, trường học, khu vui chơi giải trí, nhà văn hóa, khu dân cư, trung tâm thương mại, nhà cao tầng, nhà xưởng, xí nghiệp, hệ thống đường giao thông (11 km) được nhựa hóa, bê tông hóa tạo điều kiện thuận lợi cho việc đi lại và sinh hoạt, đã góp phần tạo nên bộ mặt đô thị hiện đại
Bên cạnh đó, lọai hình kinh tế nông nghiệp như cây hoa lan, cá kiểng, bò sữa đã được bà con chọn để trồng và nuôi thành công trên mảnh đất đã bị bom cày, đạn xới năm xưa làm cho cuộc sống được cải thiện rõ rệt, ấm no, hạnh phúc hơn, Sự thay da đổi thịt đó đưa vùng đất chiến khu năm nào phát triển ngang tầm với các địa phương khác và vươn lên cùng cả nước.
Phát huy truyền thống vẻ vang của chiến khu xưa và nhằm đáp ứng nguyện vọng của của các tầng lớp nhân dân, cũng như tâm nguyện của các đồng chí lão thành cách mạng, Đảng bộ Quận 12 đã quyết định xây dựng Nhà truyền thống chiến khu An Phú Đông tọa lạc tại số 474, Quốc lộ 1A, khu phố 3, phường An Phú Đông, Quận 12. Công trình này vừa là nơi lưu giữ những ký ức hào hùng của các thế hệ đi trước, cũng vừa là nơi để giáo dục truyền thống yêu nước, chủ nghĩa anh hùng cách mạng của dân tộc Việt Nam cho các thế hệ hôm nay và mai sau. Công trình này được xem là một trong những công trình trọng điểm của Đại hội Đảng bộ Quận 12, nhiệm kỳ II (2001 - 2005). Công trình có tổng diện tích 2,5 ha với tổng kinh phí đầu tư 15 tỷ đồng, được khánh thành vào năm 2006. Với lối kiến trúc độc đáo, nhiều mảng xanh, xây dựng theo kiến trúc hình “Quy” (Rùa) - một trong tứ linh, với đầu rùa là Văn Bia. Hình ảnh thần Kim Quy trong truyền thuyết là biểu hiện cho sự trường tồn, bất diệt. Quy được xem là hội tụ của trời đất - âm dương: bụng bằng phẳng, tượng trưng cho mặt đất (âm), mai khum vòng tượng trưng cho vòm trời (dương). Hình ảnh rùa đội bia đá là một cách thể hiện sự tôn kính đối với công ơn của các vị anh hùng, liệt sĩ, những người đã tận tụy, quên mình vì đất nước và sự trường tồn của dân tộc. Bên trong Nhà truyền thống Chiến khu An Phú Đông là phòng trưng bày được bố trí với bố cục gồm 3 phần chính: phần thứ nhất “Hào hùng truyền thống chiến khu An Phú Đông”, phần thứ hai “Nghĩa tình An Phú Đông”, phần thứ ba “An Phú Đông ngày nay” và một số hiện vật trưng bày được phục chế, đạn thần công… giúp tái hiện lại quá trình sống và chiến đấu của bộ đội địa phương và dân quân du kích trong chiến trường xưa.
Lãnh đạo Quận dâng hương tưởng nhớ các anh hùng liệt sĩ tại Nhà truyền thống chiến khu An Phú Đông
Hàng năm, để thể hiện sự tri ân sâu sắc đến các anh hùng liệt sĩ, các gia đình có công, Quận ủy - Hội đồng nhân dân - Ủy ban nhân dân - Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam Quận 12 đều tổ chức họp mặt truyền thống với sự tham dự của các Mẹ Việt Nam Anh hùng, các gia đình có công cách mạng, các đơn vị bạn như Gò Vấp, Hóc Môn, Thủ Đức, Dĩ An… đây là dịp để ôn lại quá khứ hào hùng, động viên, thăm hỏi chia sẻ và cũng là nơi để thế hệ trẻ ghi nhớ, hứa quyết tâm sống, lao động và học tập để góp phần xây dựng quê hương, xứng đáng với sự hy sinh to lớn của các thế hệ đi trước. Ngày nay, Nhà truyền thống chiến khu An Phú Đông không chỉ là nơi tổ chức các hoạt động tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ của cán bộ, đảng viên và Nhân dân Quận 12 mà nơi đây còn là địa điểm học tập lịch sử của học sinh, sinh viên trong và ngoài quận. Các câu chuyện lịch sử được thuyết minh viên tái hiện một cách sinh động làm cho khách tham quan như được ngược dòng thời gian, sống lại cùng với quá khứ hào hùng của dân tộc. Không chỉ tham quan, học tập, Nhà truyền thống chiến khu An Phú Đông còn là nơi tổ chức các hoạt động vui chơi, chụp ảnh lưu niệm, sinh hoạt đoàn, cắm trại… là nơi rèn luyện thân thể, tập võ, tập thể dục của các em học sinh, thanh thiếu niên và người dân. Hàng năm, nhà truyền thống chiến khu An Phú Đông tiếp đón khoảng 5.000 lượt khách đến tham quan.
Nhà truyền thống chiến khu An Phú Đông
* HÌNH ẢNH ĐỘI VIÊN CÙNG BAN GIÁM HIỆU VÀ GIÁO VIÊN ĐOÀN VIÊN TRƯỜNG THCS NGUYỄN CHÍ THANH - QUẬN 12 THAM QUAN VÀ DÂNG HƯƠNG TẠI NHÀ TRUYỀN THỐNG CHIẾN KHU AN PHÚ ĐÔNG
3. KẾT LUẬN
Hai mươi năm qua, phát huy truyền thống cách mạng của quê hương mười tám thôn Vườn Trầu, chiến khu An Phú Đông, vườn Cau Đỏ anh hùng... Q.12 từ một địa bàn vùng ven, sản xuất năng suất thấp, công nghệ lạc hậu, đời sống người dân còn nhiều khó khăn, tới nay đã trở thành Quận đô thị phát triển nhanh và bền vững.
Với việc truyền đạt kiến thức lịch sử địa phương đến học sinh giúp các em nhận thức sâu sắc hơn về truyền thống đấu tranh anh dũng, ý chí kiên cường, tinh thần quật khởi, quyết tâm bảo vệ di sản văn hoá, bảo vệ truyền thống đấu tranh của ông cha mình.